Trauma en het zenuwstelsel

De werking van het autonome zenuwstelsel

Om de impact van trauma goed te kunnen begrijpen, is het belangrijk dat je snapt hoe het autonome zenuwstelsel werkt. Dit stelsel regelt alle onbewuste en automatische processen in het lichaam zoals de ademhaling, hartslag en lichaamstemperatuur.

Het autonome zenuwstelsel bestaat uit twee takken met een tegengestelde werking. Aan de ene kant heb je het sympathische zenuwstelsel, dit wordt ook wel het gaspedaal genoemd, en aan de andere kant het parasympatische zenuwstelsel, ook wel het rempedaal genoemd.

Bij het sympathische stelsel hoort actie en energie. Als dit stelsel actief is gaat je hartslag omhoog, gaat er meer bloed naar je spieren en als het nodig is kun je het op een lopen zetten of je juist verdedigen. Bij het parasympatische zenuwstel hoort het tegenovergestelde: rust en ontspanning. Als dit stelsel actief is, vertraagt je hartslag, gaat er meer bloed naar je organen voor vertering en is er ruimte voor rust en herstel.

Je zenuwstelsel in een ongevaarlijke situatie

In een gezonde, niet bedreigende situatie werken het sympathische en parasympatische zenuwstelsel goed samen en reageren ze flexibel op de omgeving. Soms is er wat meer gas nodig, bijvoorbeeld als je een presentatie moet geven en scherp moet zijn, of het op een lopen moet zetten om de bus te halen. En soms juist wat meer rem om te kunnen vertragen en ontspannen.

Iedereen kent ook wel een situatie waarin er iets spannends gebeurde en je kon voelen dat je lichaam daar sterk op reageerde. Waarschijnlijk ging je hartslag toen omhoog, kreeg je het warm en een gejaagd gevoel vanbinnen. Dat is het sympathische systeem dat op volle toeren draait en je in staat stelt om te handelen als het moet. Heel functioneel dus.

Is de spanning voorbij, dan neemt je parasympathische systeem het weer over en komt er rust terug in je systeem. 

Je zenuwstelsel in een bedreigende situatie

Wat gebeurt er nu in een situatie die té spannend of té beangstigend is en waarin je niet meer kan vechten of vluchten? Dan raakt je zenuwstelsel overspoeld. Er komt zoveel stress in je systeem dat er nog maar één oplossing is, namelijk de noodrem. Zie ook overlevingsreacties. 

Als die noodrem wordt ingetrapt, kun je dat merken doordat je je plots verdoofd voelt, het wazig wordt in je hoofd, je je lichaam en emoties niet meer kan voelen. Het kan zelfs zijn dat je even niet meer kan bewegen en alles bevroren lijkt. Dit wordt ook wel dissociatie genoemd. 

Je dood houden om te overleven

Hoewel het een nare ervaring kan zijn om jezelf en je lichaam niet meer te kunnen voelen of bewegen, is de functie ervan heel belangrijk. Namelijk zorgen dat je overleeft. Dit fenomeen zie je ook bij dieren terug die zich dood houden bij grote dreiging, en zo minder interessant zijn voor hun belager.

Naast dat dit kan helpen om verdere schade te voorkomen, is een ander ‘voordeel’ van de noodrem (of wel: dissociatie) dat je even niet met volle bewustzijn meemaakt wat er gebeurt en wat je voelt. Omdat dat simpelweg te groot is om te dragen. Wat dat betreft is die noodrem een ingenieus systeem dat ons mensen helpt om afschuwelijke dingen te overleven. Maar er is helaas ook een keerzijde. 

De noodzaak van spanning ontladen

Op het moment dat de noodrem wordt ingetrapt, is er enorm veel energie en spanning in je systeem aanwezig. Je wordt in feite op topsnelheid in één klap stilgezet. Om goed te kunnen verwerken wat er net met je is gebeurd, is het belangrijk dat die spanning kan worden ontladen. Dieren zijn hier over het algemeen heel goed in en gaan bijvoorbeeld trillen als er net iets spannends is gebeurd.

Wij mensen kunnen dit ook, en dat is een hele gezonde manier om spanning in je lichaam weer kwijt te raken. Wat ook helpt, is na een ingrijpende ervaring kunnen vertellen over wat er met je is gebeurd, soms wel honderd keer achter elkaar, getroost worden en steun krijgen van iemand die jou wat kan kalmeren.

In het gunstigste geval voorkomt dit dat je getraumatiseerd raakt en kun je de gebeurtenis goed verwerken. Je ontwikkelt dan geen langdurige klachten.

Trauma ontstaat als spanning vast blijft zitten

Maar waar het niet lukt om de spanning los te laten en er bijvoorbeeld geen steun vanuit je omgeving is, blijft de stress vastzitten in je lijf. Als gevolg hiervan raakt je autonome zenuwstelsel, die van dat gas- en rempedaal, ontregeld en blijft je stress-systeem continu aangejaagd. Het lukt niet meer goed om te remmen en tot ontspanning te komen, en bij het minste of geringste gaat het gaspedaal vol aan.

Dit heeft grote impact op je mentale gezondheid, maar ook op je lichamelijke gezondheid. Zie ook trauma en het lichaam. Een beetje stress is niet ongezond en soms zelfs heel functioneel, maar te veel stress en chronische stress wordt op den duur giftig en beïnvloedt je immuunsysteem, je hormoonstelsel en de werking van je hersenen. Met alle gevolgen van dien.

Dit verklaart dan ook waarom veel getraumatiseerde mensen vaak lichamelijke klachten en chronische aandoeningen ontwikkelen zoals auto-immuunziekten, hart- en vaatziekten en maag- en darmproblemen. Zeker wanneer trauma zich al in de jeugd heeft voortgedaan toen je lichaam en geest nog in ontwikkeling waren.

Omgaan met een ontregelt zenuwstelsel

Trauma kan grote impact hebben op de werking van je zenuwstelsel, en je stress-systeem behoorlijk ontregelen. Gelukkig zijn er dingen die je kunt doen om met deze ontregeling om te gaan, en te zorgen voor meer regulatie. Ook traumatherapie kan helpend zijn om je zenuwstelsel te kalmeren

De volgende handvatten kunnen nuttig zijn:

• Omgaan met ontregeling
• Creatieve oefeningen voor zelfregulatie
• Grondingsoefeningen
• Hulpmiddelen bij spanning en dissociatie

Het zenuwstelsel en de polyvagaaltheorie

De polyvagaaltheorie van Stephen Porges biedt een nog uitgebreidere uitleg over hoe het zenuwstelsel op signalen van veiligheid en onveiligheid reageert. 

Binnenkort wordt een artikel met uitleg over de polyvagaaltheorie aan de infotheek toegevoegd.