Zelfzorg bij complexe traumagerelateerde stoornissen

Voor de meeste mensen heel gewoon: douchen en tandenpoetsen. Maar voor veel mensen met een (complexe) posttraumatische stressstoornis (CPTSS) en/of een dissociatieve identiteitsstoornis (DIS) is zelfzorg niet altijd vanzelfsprekend. Wat kan lastig zijn, hoe kan dat komen en hoe leer je vaardigheden aan? Claudia van Beuzekom en José Bom schreven een uitgebreid artikel. Hieronder een ingekorte versie. 

Zelfzorg kan een zeer complexe handeling zijn. Zo bestaat douchen uit: jezelf uitkleden, aanraken en wassen. En tandenpoetsen betekent: iets in je mond hebben, wat beweegt en smaakt. Deze handelingen kunnen traumatische herinneringen oproepen, wat kan leiden tot herbelevingen en intrusies (vreemd ervaren gedachten). Daarnaast is er meestal een verstoorde relatie met het lichaam als er misbruik en/of mishandeling in de kinderjaren is geweest, waardoor zorgen voor het lichaam als ingewikkeld kan worden ervaren.

Mensen met DIS kunnen op meerdere gebieden problemen hebben met:

• persoonlijke verzorging
• rust nemen
• dokter/tandarts bezoeken
• lichamelijke beweging
• eten en drinken
• slaap/dag-nachtritme
• structuur
• zichzelf iets gunnen met betrekking tot zelfzorg.

Versterken zelfmanagement

De zorgstandaard DIS onderstreept het belang dat er tijdens het hele behandeltraject aandacht moet zijn voor het versterken van zelfmanagement. Onder zelfmanagement wordt hier verstaan het kunnen handelen en beslissen op basis van persoonlijke keuzes op hetgebied van zelfzorg, zelfhulp en zelfregie. Zodat er vaardigheden worden aangeleerd die ingezet kunnen worden.

Zelfzorg in kaart brengen

Het is belangrijk na te gaan welke zelfzorgvaardigheden moeilijk zijn. Als hulpmiddel kun je de volgende categorieën gebruiken:

• nachtrust
• dagstructuur
• vrije tijd en ontspanning
• zorg voor het lichaam
• seksualiteit
• eetgewoonte
• zelfbeschadiging.

Oorzaken van de moeite met de vaardigheden

Veelvoorkomende oorzaken zijn:

• traumatriggers
• gebrek aan emotieregulatievaardigheden
• overmatige stimulatie
• moeite met prioriteiten stellen
• nooit aangeleerd
• walging, angst of schaamte
• derealisatie van het zelf (en het lijf).

Wanneer er meer zicht op de oorzaak is, kan er ook beter bekeken worden of er sprake is van vermijding, dissociatie of beide.

Vaardigheden om in het hier en nu te blijven

• Prikkelen van de zintuigen.
• Horen: aanzetten van muziek of een spraakopname.
• Zien: een projector in de badkamer, een sudoku oplossen tijdens het tandenpoetsen of foto’s/posters ophangen.
• Voelen: met een balletje onder je voet spelen of een Rubik’s Cube oplossen.
• Proeven: tandpasta met een lekkere smaak of een ijsje eten onder de douche.
• Ruiken: een nieuwe (sterke)geur douchegel of parfum opdoen voor het tandenpoetsen.
• Bewegen: een rondje lopen door huis tijdens het tandenpoetsen of op een been staan tijdens het douchen.

Inplannen in de dag

• Plan het douchen op een moment dat je je redelijk oké voelt.
• Zet een wekker of een liedje aan tijdens het douchen, als die afgaat of het liedje afgelopen is, dan kun je eruit. 
• Plan het douchen net voor een afspraak met de hulpverlener. Als je te veel ontregelt kan hij/zij je door middel van coregulatie helpen reguleren.

Educatie

• Erken dat er op jonge leeftijd al is geleerd voor zichzelf te zorgen vanuit overleving. Als aanvulling op de zelf ontwikkelde overlevingsmiddelen mag ook zelfzorg gaan horen.
• Wanneer er geen contact is met het lijf, helpt het samen te onderzoeken hoe je zorg draagt voor een lijf.
• Richt eerst op het maken van contact met het lijf op een ‘veilige’ manier, bijvoorbeeld door met iemand samen iets aan beweging te doen. 

Het uitgangspunt is altijd om te helpen inzicht te krijgen in de verschillen tussen ‘toen en daar’ (trauma tijd) en ‘hier en nu’ (veiligheid).